Dr n.hum. Agnieszka Hennel-Brzozowska
Streszczenie referatu, wygłoszonego na zebraniu naukowym MTN Fides et Ratio, pt.:
CO ZNIEWALA WOLNĄ WOLĘ ? WOLNOŚĆ WYBORU Z PERSPEKTYWY PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ
Autorka stara się odpowiedzieć na pytanie - co można powiedzieć o ograniczeniach wolności wyboru zachowania przez człowieka na podstawie współczesnej psychologii społecznej?
W tym celu kolejno przedstawia :
I. Niektóre ograniczenia wyboru poznawane w innych niż społeczna działach psychologii.
II. Ograniczenia wyboru poznawane w wyniku badań psychologii społecznej w wybranych 2 koncepcjach:
1. - wynikające z psychologii wpływu społecznego według reguł Roberta Cialdiniego
2. - wynikające z teorii perspektywy Daniela Kahnemana i Amosa Tversky’ego (Nobel 2002)
III. Wnioski końcowe.
Ad I .
Na ludzkie myślenie, odczuwanie i zachowanie, a więc także na ludzkie wybory ma wpływ wiele innych czynników niż obecność ( realna lub wyimaginowana) innych ludzi, którą to zajmuje się psychologia społeczna. Na przykład wpływ ma zestaw genów otrzymany w momencie początku istnienia. Słynne badania nad dorosłymi bliżniętami monozygotycznymi, Minnessota Twins Study Thomasa Boucharda i Davida Lykkena (1990, 1999) wyrażnie pokazują, że nasza osobowość i nasza inteligencja zależą w wyższym stopniu od genów niż dotąd uważano. W książce „The nature- nurture debate” z 1999r. Bouchard podsumowuje badania nad bliżniętami i dochodzi do wniosku, że geny są odpowiedzialne za 40% zróżnicowań osobowości i 50% - inteligencji człowieka.
Inne ograniczenie możliwości wyboru bada neuropsychologia , wykazując eksperymentalnie związki stanu naszego mózgu z naszym zachowaniem.
Nobel dla Kahnemana (Tversky nie dożył jej przyznania) dokonał jeśli nie rewolucji to – ostatecznego przypieczętowania sprawy koncepcji homo economicus J.S.Milla. Jeśli uznać Komitet Nagrody Nobla za kompetentny - to koncepcja homo economicus odchodzi ostatecznie do lamusa, w sto lat po Freudzie. Wielu psychologów wyrażało przy tej okazji satysfakcję, że wreszcie sto lat z okładem badań psychologicznych zaczyna być traktowane serio.
Ad II.
Znany psycholog społeczny Robert Cialdini porządkuje wiedzę, zdobytą eksperymentalnie na temat wpływu społecznego na zachowanie człowieka – więc i na jego wybory , sprowadzając ją do 6 reguł: reguły wzajemności, reguły społecznego dowodu słuszności, reguły autorytetu (władzy), reguły sympatii, reguły zaangażowania i konsekwencji oraz reguły niedostępności; reguły te działają tym wyraźniej, im mniej jasna jest sytuacja ( osoba, na która wywierany jest wpływ nie ma czasu i możliwości by dobrze rozważyć wszystkie dostępne informacje); znajdziemy w jego syntezie wiele wspólnego z „mapami ograniczonej racjonalności” Kahnemana.
Autorka przedstawia reguły wpływu społecznego wg Cialdiniego – poprzez opis wybranych eksperymentów ilustrujących je. Na przykład reguła wzajemności (staramy się odpowiednio odwdzięczyć osobie, która nam dostarczyła jakieś dobro), została sformułowana dzięki wynikom takich eksperymentów jak na przykład badanie Denisa Regana (1971). Każda osoba badana dokonywała wespół z innym badanym ( w rzeczywistości z podstawionym współpracownikiem Regana) oceny dzieł sztuki – nazwijmy go Józkiem). W przypadku połowy badanych osób Józek oddawał im , nieproszony, drobną przysługę – wychodził na chwilę i wracał z 2 butelkami coli , mówiąc: „Pytałem eksperymentatora, czy mogę sobie przynieść butelkę coli i zgodził się, więc przy okazji przyniosłem jedną i dla ciebie”. W wypadku grupy kontrolnej Józek wychodził i wracał z pustymi rękami, wszystkie pozostałe elementy zachowania pozostawały jednakowe. Gdy dzieła sztuki zostały ocenione a eksperymentator już wyszedł, Józek zwracał się do badanego z prośbą, aby kupił od niego kilka losów na loterię po 25 centów sztuka. „Każda ilość losów mnie urządza, choć oczywiście, im więcej tym lepiej”. Badani, którzy otrzymali colę, kupili dwukrotnie więcej losów niż ci, którym Józek nie wyświadczył przysługi.
Ogromna ilość badań wpływu społecznego zostaje zatem „uporządkowana” przez Cialdiniego w system 6 reguł, odnoszących się do interesującego nas zakresu swobody wyboru .
Ad III.
Według Kahnemana i Tversky’ego myślenie przebiega według jednego z 2 typów operacji czyli procesów poznawczych . System 1 zawiera operacje szybkie, automatyczne, bez wysiłku, asocjacyjne, trudne do kontrolowania czy modyfikacji – to intuicja. System 2 to operacje powolniejsze, wymagające wysiłku, świadomie kontrolowane, relatywnie elastyczne (możliwe do modyfikacji) i potencjalnie podlegające regułom – to rozumowanie racjonalne.
System 1 jest w pewnym stopniu monitorowany przez system 2 . W jak zdumiewająco niewielkim stopniu – wykazują interesujące eksperymenty obu badaczy. W wyniku 30 letnich badań Kahneman i Tversky tworzą model dokonywania wyborów i sądów zawierający 4 możliwe drogi:
I - żadna intuicyjna odpowiedź nie przychodzi na myśl i wybór jest produkowany przez system 2
II – Przychodzi na myśl intuicyjny wybór i –
a. zostaje on wsparty przez system 2 – albo-
b. służy on jako kotwica dla dostosowania się do innych zmiennych sytuacji –albo-
c. jest zidentyfikowany jako niekompatybilny z subiektywnie ważną regułą i zablokowany przed otwarta ekspresją.
Jak pisze Kahneman , co prawda nie ma sposobu by ustalić precyzyjnie częstość występowania poszczególnych 4 dróg, ale obserwacje sugerują następujący ranking, od najczęściej do najrzadziej występującej:
IIa - IIb - I - IIc
Bowiem większość zachowań to zachowania intuicyjne, dobrze wykonane, bezproblemowe i zakończone sukcesem . Pewien procent przypadków zachodzi potrzeba korekty intuicyjnego wyboru, ale ta intuicyjna preferencja pozostaje kotwicą (punktem odniesienia) dla tak wypracowanego ostatecznego sądu. Przy tym bardziej prawdopodobne jest za małe niż za duże skorygowanie. Zmienne , które były zlekceważone przez intuicję pozostaną niedoszacowane w racjonalnym osądzaniu systemu 2.
Ograniczeniom wynikającym z wpływu społecznego według 6 reguł trudno, wręcz nie sposób jest przeciwstawić się siłami samego rozumu. Trzeba przyjąć do wiadomości, że skoro musimy często i coraz częściej podejmować wybory w sytuacji niejasnej, pod presją czasu, to będziemy ex post krytycznie oceniali wiele z naszych decyzji. Możemy bronić się częściowo, gdy znamy reguły oraz poszczególne oparte na nich sztuczki , za pomocą których inni wywierają na nas wpływ –ale nie do końca. Możemy tez częściowo bronić się, zwracając większa uwagę na przypływ własnych emocji – jako na sygnał, że trzeba się dłużej zastanowić, zyskać dystans. „ Choć wszyscy pragnęlibyśmy w każdej sytuacji podejmować decyzje rozważne i przemyślane, postać i tempo współczesnego życia często uniemożliwiają nam refleksję i staranne rozważenie wszystkich za i przeciw. Nie unikniemy dróg na skróty, czyli posługiwania się jedną tylko, ale ważna i wiarygodną informacją” - pisze sam Cialdini. Dla człowieka wierzącego tą informacją może być też dekalog, fragment Ewangelii, cytat z Katechizmu czy jakiejś encykliki papieskiej – przeważający w momencie szybkiego podejmowania decyzji, ograniczający zatem wybór do rozumianej przez jednostkę zgodności zachowania z nią właśnie. Trzeba się pogodzić z niedoskonałością naszych decyzji, ograniczeniem wyboru wynikającym z naszej społecznej natury.
Trzeba się ostatecznie pożegnać z modelem człowieka racjonalnego – homo economicus. Skoro podejmujemy większość decyzji przy użyciu systemu 1 – intuicji – i czynimy to w zależności od dostępności różnych treści mentalnych – można starać się zadbać o ten obszar dostępności w tym sensie , aby znajdowało się w nim raczej więcej tych treści, których chcemy, niż mniej . Ponadto, skoro system 2 trochę nadzoruje intuicyjne wybory, wymagając wysiłku – trzeba z wysiłkiem, intensywnie myśleć gdy się tylko da J Przede wszystkim trzeba się jednak pogodzić z własną niedoskonałością jako agenta decyzji, wziąć z góry na to poprawkę …
3. Nawet ograniczony obszar swobody decyzji jest nadal olbrzymi, pogłębianie wiedzy o ograniczeniach powiększa go.
BIBLIOGRAFIA
Aronson E. (1999): Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów. Warszawa, PWN
Aronson E., Wilson T., Akert R. (1997): Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań, Zysk i S-ka
Blass T. (2004): The man who shocked the world: the life and legacy of Stanley Milgram. Basic Books
Bouchard T. (1999): Genes, environment and personality. W: Ceci S. i in. (red.): The nature – nurture debate: The essential readings. (s.97-103). Malden, MA: Blackwell
Cialdini R., Kenrick T., Neuberg L. (2003): Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice. Gdańsk, GWP
Cialdini R. (2003): Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. Gdańsk, GWP
Doliński D. (2003): Techniki wpływu społecznego. Warszawa, Wyd. Nauk. Scholar
Gerrig R., Zimbardo Ph. (2006): Psychologia i życie. Warszawa, PWN
Griffin E. (2004): Podstawy komunikacji społecznej. Gdańsk, GWP
Hock R. (2003): 40 prac badawczych, które zmieniły oblicze psychologii. Gdańsk, GWP
McCoy A. (2006): A question of torture: CIA interrogation from the cold war to the war of terror. Metropolitan Books
Oatley K., Jenkins J. (2000): Zrozumieć emocje. Warszawa, PWN
Oleś P. (2003): Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa, Wyd. Nauk. Scholar
Szymborska W. Chwila. Kraków, Znak
Walsh K. (2000): Neuropsychologia kliniczna, PWN
www.stanleymilgram.com.